Hang Co Phương (còn có tên gọi khác là Co Phường), ở bản Sại, xã Phú Lệ, huyện Quan Hóa, Thanh Hóa nằm trong lòng núi đá của dãy Pố Há. Xưa kia trước cửa hang có cây khế, nên người dân địa phương đã gọi tên Co Phường (theo tiếng Thái, tên gọi này có nghĩa là hang cây khế).
Trên núi đồi bản Sại hứng chịu nhiều hy sinh mất mát. Chỉ tính riêng huyện Thiệu Hóa có 27 dân công hỏa tuyến hy sinh vì bom giặc trên đoạn đường này. Và hang Co Phương là một chứng tích về một thời khói lửa đau thương nhưng bi tráng của cha ông.
Theo các tài liệu lịch sử, vào khoảng 3h chiều ngày 2/4/1953, máy bay giặc Pháp thay nhau thả bom khu vực xã Phú Lệ mà trọng tâm là hang Co Phương, nhằm phá hủy quân lương, khí giới, cắt đứt chi viện của ta ra chiến trường. Sau trận bom ấy, cửa hang bị tảng đá lớn sập xuống lấp kín 11 dân công hỏa tuyến đang trú ẩn bên trong. Một người bị thương nặng tại cửa hang, được chuyển tới bệnh viện cứu chữa, nhưng do vết thương quá nặng đã hy sinh. Cả một tổ đội, chỉ còn một người ra khỏi hang trước khi bom rơi, nên còn sống, đó là bà Nguyễn Thị Ngọt (SN 1933), trú tại xã Thiệu Nguyên, huyện Thiệu Hóa).
Theo các tài liệu lịch sử, vào khoảng 3h chiều ngày 2/4/1953, máy bay giặc Pháp thay nhau thả bom khu vực xã Phú Lệ mà trọng tâm là hang Co Phương, nhằm phá hủy quân lương, khí giới, cắt đứt chi viện của ta ra chiến trường. Sau trận bom ấy, cửa hang bị tảng đá lớn sập xuống lấp kín 11 dân công hỏa tuyến đang trú ẩn bên trong. Một người bị thương nặng tại cửa hang, được chuyển tới bệnh viện cứu chữa, nhưng do vết thương quá nặng đã hy sinh. Cả một tổ đội, chỉ còn một người ra khỏi hang trước khi bom rơi, nên còn sống, đó là bà Nguyễn Thị Ngọt (SN 1933), trú tại xã Thiệu Nguyên, huyện Thiệu Hóa).
Vị trí nơi 11 liệt sỹ hi sinh.
Tên tuổi của họ ngày nay vẫn còn khắc ghi trên tấm bia đá đặt trước cửa hang Co Phương. Các anh, chị đều quê ở xã Thiệu Nguyên, huyện Thiệu Hóa gồm: Nguyễn Thị Diễu, Nguyễn Chi Hoằng, Nguyễn Thị Hội, Nguyễn Thị Mứt, Nguyễn Dung Phước, Nguyễn Thị Thiêm, Nguyễn Chí Toàn, Nguyễn Thị Toán, Nguyễn Thị Tố, Nguyễn Thị Vân, Nguyễn Thị Viên.
Các cụ cao niên ở bản Sại kể lại, sau trận bom ấy, họ vẫn nghe có tiếng kêu cứu vọng ra từ trong hang. Người dân và bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến nghĩ trăm phương nghìn cách để cứu họ ra ngoài. Nhưng rồi khối đá quá lớn, chẳng có máy móc nào kéo ra được. Nếu dùng thuốc nổ, mọi người ở bên trong họ cũng không thể giữ được tính mạng.
Người sống sót duy nhất là bà Nguyễn Thị Ngọt cho biết, từ ngày hòa bình lập lại, đây là lần thứ 5 lên thăm lại hang Co Phương, thắp nến hương nhớ về những người đồng đội đã ngã xuống trong trận bom năm ấy. Lần nào cũng vậy, bà vẫn gọi tên họ, những con người đã gửi lại tuổi xuân nơi núi rừng hùng vĩ, điệp trùng cho độc lập tự do.
Hơn 70 năm trôi qua, về thăm lại chiến trường xưa, o dân công hỏa tuyến năm nào vẫn không hết bồi hồi, xúc động. “Năm ấy, cận Tết Nguyên đán Quý Tỵ năm 1953, tôi cùng hơn 130 người quê Thiệu Hóa hăng hái đăng ký lên đường tham gia dân công hỏa tuyến, phục vụ Chiến dịch Thượng Lào. Ai cũng khấp khởi chờ cho cái Tết nhanh chóng qua đi để được lên đường, với son sắt một lời thề “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”…”, bà Ngọt kể..
